Tata Selo

 Tata Selo 

Ang kwentong Tata Selo ay patungkol sa isang matanda na hinangad lamang na makapagsaka sa kanilang lupa na naibenta dahil sa nagkasakit ang kanyang asawa. Nais ni Tata Selo na mapabalik ang lupa nila sa kanila pero dahil sa kawalan ng pera hindi na ito napabalik sa kanila kaya nakiusap na lang sya kay Kabesa Tano na sya na lang ang magsaka sa kanyang lupa. Hanggang isang araw na habang nagsasaka si Tata Selo kinausap sya ni Kabesa Tano na umalis na sa sinasaka nyang lupa dahil may iba ng magsasaka noon. Nakiusap si Tata Selo ngunit hindi sya pinakinggan ni Kabesa Tano kaya nagawang tagain ni Tata Selo si Kabesa Tano na syang ikinamatay nito. Kaya nakulong si Tata Selo. 

 (Ginawang buod ni Aldrin P.)  

 Nagsimula ang kwento sa Istaked na kung saan pinagkakaguluhan ng mga tao si Tata Selo sa kadahilanang napatay nito ang Kabesang Tano na nagmamay-ari ng lupang sinasakahan ni Tata Selo, na ayon sa kanya ay pag-aari niya noon subalit naisanla niya at naembargo. 

Nataga at napatay ni Tata Selo ang Kabesa sa kadahilanang pinaalis ito sa kanyang lupang sinasakahan subalit tumanggi at pinagpilitan ni Tata Selo na malakas pa siya at kaya pa niyang magsaka, subalit tinungkod ito ng tinungkod ng Kabesa sa noo paliwanag ni Tata Selo sa binatang anak ng pinakamayamang propitaryo, sa Alkalde at maging sa Hepe na nagmalupit sa kanya sa loob ng istaked na pawang mga kilala ng Kabesa. 

Nang makalawang araw, dumalaw ang anak niyang si Saling na dati'y nakatira at nanilbihan sa Kabesa, subalit umuwi ito sa kadahilanang nagkasakit ito makalawang araw bago ang insindente, Nakakahabag si Tata Selo nang maisipan nalang nitong pauwiin si Saling sa kadahilang wala na silang magagawa, pinatawag si Saling nang Alkalde sa kaniyang tanggapan at pinuntahan niya iyon at hindi nakinig sa ama nito, dumating muli ang bata na dumalaw sa kanya at inutusan upang pumunta sa tanggapan ng alkalde subalit hindi ito papasukin pahayag ng bata, Hindi ito inalintana ni Tata Selo at sinabi nalang nito na "inagaw sa kanya ang lahat". 

 Sinag sa Karimlan ni Dionisio Salazar. 

(Maraming sanhi ang isinasama ng isang tao. Kung minsa’y dala ng kapaligiran o 

impluwensiya ng barkada. Sa ating dula, tuklasin kung bakit naligaw ng landas si Tony. Paano siya 

muling nakabalik sa matuwid?) 

MGA TAUHAN : 

Tony ……………….. Binatang bilanggo 

Luis ……………….. Ang kanyang ama 

Erman ………………..) 

Doming …………….. ) Mga kapwa bilanggo 

Bok ………………. ) 

Padre Abena …………Isang pari ng bilibid 

Miss Reyes …………. Isang Nars 

Isang Tanod 

PANAHON: Kasalukuyan 

TAGPUAN: Isang panig ng pagamutan ng Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa. 

ORAS : Umaga 

PROLOGO : Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa: Wakas at Simula … 

Moog ng katarungan … Sagisag ng Demokrasya … Salaming pambudhi … Palihan ng puso’t diwa… 

Waterloo ng kasamaan… Hamon sa pagbabagong buhay … 

May mga maikling gayung dapat hubdan ng mascara at sa sinapupunan nito kailangang 

iwasto ay hayu’t talinghagang mamamayagpag at umiiring sa batas. Sa isang dako’y may mga 

walang malay na dahil sa kasamaang-palad, kahinaan, o likas na mapagsapalaran ay dito 

humahantong; dito rin sinisikatan o nilulubugan ng Katotohanan at Katarungan… 

Marami nang lubha ang mga pumasok at lumabas dito. Walang makapagsasabi kung gaano 

pa karami ang tatanggap ng kanyang tatak… 

May sala o wala, ang bawat pumasok dito ay kabuuan ng isang marikit at makulay na 

kasaysayan… 

 PAGBUBUKAS ng tabing ay mabubungad ang isang bahay ng pagamutan ng Pambansang 

Bilangguan sa Muntinlupa. May anim na teheras ang makikita rito. Ang dalawang nasa magkabilang 

gilid ay bakante. Sa dalawang nasa gawing kanan ay magkaagapay si Tony (19 na taon) at si Bok 

(29); sa gawing kaliwa naman ay naroroon si Mang Erman (45) at si Doming (30). May munting 

durungawang nahahadlangan ng mga rehas na bakal na makikita sa gawing likod, kalagitnaan. Hubad 

ang natutulog na si Tony. May bakas ng dugo ang mga bendang nasa kanyang tiyan at kaliwang bisig 

. May black eye rin siya. Si Bok ang bilanggong labas-masok sa Bilibid, ay nakakulubong – may 

trangkaso siya. Si Mang Erman, na may apat na araw nang naooperahan ng almoranas, ay gising at 

waring nag-iisip. Naka-plaster cast naman ang isang paa ni Doming … Paminsan- minsa’y maririnig 

ang malakas ng paghilik ni Bok . 

Doming: (Bibiling sa higaan, iiangat ang ulo, at tatanungin si Bok) tipaningmayap, lakas 

namang mag-ilik ni Bok. 

Ernan: (Mangingiti) Pasensiya ka na Doming. 

Doming: Kelan pa kaya lalabas dito ‘yan, a Mang Ernan? Traga malas hang. BABAYING . Ba, 

sino ‘yan? …. (Ingunguso si Tony.) 

Ernan: Ewan, Hatinggabi kagabi nang ipasok ‘yan dito. Kawawa naman. Dugu-dugun siya. 

Doming: OXO seguro ‘yan. O kaya Sigue-Sigue. Nagbakbakan naman seguro. (Mamasdang 

mabuti si Tony.) Mukhang bata pa. 

Ernan: At may hitsura, ang sabihin mo.(Mapapalakas ang hilik ni Bok.) 

Doming : Tipaning – parang kombo! (Matatawa si Mang Ernan.) 

Bok: (Biglang mag-aalis ng kulubong; pasigaw) Saylens! Magapatulog man kayo! 

Yawa…. 

Ernan: Si Bok naman. Konting lamig, ‘bigan. 

Doming: Hisi lang, Tsokaran. 

Bok: Tuluyan nang babangon: matapos mag-inat at maghikab ay susulyapan ang katabi) 

Nagapuyat ako kagab-i. Galaking sugat n’ya.(Titingnan ni Tony.) (Kikilos sa 

pagkakahiga at mapapahalinghing si Tony.) 

Doming: Kilala mo siya, Bok? 

Bok: (Sabay iling) De-hin. Kung ibig yo gigis- 

Doming : Ba, ‘wag!, Makikitang kikilos si Tony.) O, ayan, gising na. 

Tony: (Matapos huminga ng paimpit na waring ayaw ipahalata ang 

nararamdamang sakit) M-ma—gandang umaga senyo… 

Ernan: Gayundin sa ‘yo. Este, ano nga’ng - ? 

Tony: (Mauupo; mahahalatang nagpipigil pa rin sa sakit) Tony ho’ng pangalan ko. Tekayo! 

Kayo si Ginoong Ernani Alba, di ho ba? 

Ernan : Ako nga. 

Tony : Nababasa ko’ng inyong mga akda. Hanga ako senyo! 

Ernan: Salamat, Tony. 

Bok: (May pagmamalaki) ako gid, de-hin mo kilala? Di wan en only Bok – 

alyas Thompson Junior. Big bos ng Batsi Gang. Marai padrino. Yeba!… (Mangingiti 

ng makahulugan ang lahat.) 

Tony: Haharapin si Doming; malumanay) Kayo? 

Doming: Doming hang palayaw ko. Walang h-alyas . 

Bok : (Kay Tony) OXO? … Sigue – Sigue? … Bahala na? … Pawang iling ang itutugon ni 

Tony.) Beri-gud Ginsama ka a ‘ming Batsi Gang, ha? 

Tony: Salamat, Bok. Pero sawa na ‘ko sa mga gang, sa mga barkada. Dahil sa barkada’y – 

heto, magdadalawang taon na ‘ko dito sa Big House. 

Ernan : Mukhang makulay ang … Pewede ba Toning kahit pahapyaw ay ibida mo sa ‘min 

ang iyong buhay? 

Bok : (Bago makapangusap si Tony) Holdi’t,Tony boy! … Ba’t nagalaslas ang imong tiyan, 

ber? At… teribol yang blakay mo. Yawa. 

Doming: (Mapapansin ang pangagasim ng mukha ni Tony) Makakaya mo ba, Tony? 

Tony: (Tatango muna bago umayos ng upo) Pumuga sina Silver Boy kagabi. Nang hindi ako 

sumama’y sinuntok ako. Mabuti kanyo’t nailagan ko’ng saksak dito (sabay turo sa 

kaliwang dibdib), kundi’y … nasirang Tony na ‘ko ngayon. Pero ang di nailaga’y 

yung sakyod ni Pingas … Nagpatay-patayan lang ako kaya … Aruy! 

Ernan: Sa narinig kong usapan ng nars at tanod kagabi ay tatlo ang napatay. Tila lima ang 

patawirin. Ang iba’y nahuli. (Sa sarili) A, kalayaan, sa ngalan mo’y kay rumaming 

humahamak sa kamatayan ! Kay Tony ) mabuti’t tumanggi ka, Tony, kundi’y … ‘tay 

kung masakit ‘yan ay saka na. 

Tony : Huwag kayong mag-alala, kaya ko ito … (Hihinga muna nang mahaba.) Mula nang 

madala ko rito, e nag-iba na’ng takbong … Naisip kong walang ibubungang mabuti 

ang kasamaan … Malaki’ng utang na loob ko ke Padre Abena … sa aking pagbabago 

… Totoo nga naman, walang utang na hindi pinagbabayaran …. Me parusa sa bawat 

kasalanan! 

Ernan : (May paghanga) May sinasabi ka, Tony! 

Bok: (Ngingiti – ngiti habang nakikinig sa pahayag ni Tony; sa himig nagmamagaling) No 

dais, Tony, kun sila malalaki naganakaw milyun – milyun, ba. Sigi lang, ‘adre. Basta 

mi lagay. Basta mi padrino! 

Tony : Me relihiyon ka ba, Bok? 

Bok: (Tatawa habang sumasagot; pauyam) Reliyun? Wala kwenta ‘yan. Hm, dami, dami 

nagasimba, pero ginluluko sa kapwa. Dami gadasal, pero gin-nakaw, gin-ismagel, 

yawa. 

Doming : Mabuti pay ‘way na tayo maghusap tungkol sa relihiyon. 

Ernan : May katwiran si Doming. Ang paksang relihiyon ay masyadong kontrobersyal. Paris 

ng iba’t ibang ismo, kaya … di dapat pagtalunan. 

Tony: Pero, Mang Erman, ba’t tayo matatakot magtalo? Kung walang pagtatalo, walang 

pagkakaunawaan. Kung walang pagkakaunawaan, walang pagkakaisa. Ang mga taong 

di nagkakaisa’y pirming nag-aaway. 

Ernan : Tama ‘yan. Ngunit ang pagtatalo’y dapat lamang sa taong malaki ang puso; hindi sa 

mga maliit ang pinagkukunan. Pero … pinahahanga mo ako, Tony! Nag-aaral ka ba ng 

batas? Ba, may kakaibang tilamsik ang iyong diwa. 

Tony: Elementarya lamang ho ang natapos ko. 

Doming: Kasi nga naman hasa mo habugado ka kung magsalita. 

Bok: Ber, ber, mga pare! ‘Yung istorya ni Tony! 

Tony: Iimbitahin kita , Bok, isang araw, sa klase naming nila Padre Abena. Marami kang 

mapupulot doon. At pakikinabangan. Tiyak. 

Bok: No ken du! Kun naytklab pa, olditaym! 

Tony: (Matapos makitang handa na ang lahat sa pakikinig sa kanya) Buweno…Ako’y buhay 

sa ‘sang karaniwang pamilya sa Tundo. Empleyado si Tatay. Guwapo siya. Pero 

malakas uminom ng tuba. At mahilig sa karera. Napakabait ng Nanay ko. Kahit 

kulang ang iniintregang sahod ni Tatay e di siya nagagalit, paris ng iba. Sang araw e 

nadiskubre ni Nanay ang lihim ng Tatay ko; meron siyang kerida . Natural, nag-away 

sila … Umalis si Tatay . Iniwan kami. Awa naman ng Diyos e natapos ko rin ang 

elementarya. Balediktoryan ako… 

Bok: (Sisingit) Balediktoryan? Siga ka. Yeba! 

Tony : (Magpapatuloy matapos ngitian si Bok) Namatay ang solo kong kapatid na babae. 

Malubha si Nanay. Naospital siya… Naghahanapbuhay naman ako. Pero, kulang din, 

kasi mahal ang lahat … Nakakahiya pero … dahil sa barkada’y natuto akong 

mandukot , mang – agaw, magsugal. Naglabas-masok ako sa Welfareville … Inilipat 

ako dito pagkatapos … Santaon na lang ang natitira sa senten’ya ko… A, ang tatay ko 

ang may sala ng lahat! … Mabuti nama’t idinistino ako ni Direktor sa ‘ting library. 

Nakapagbabasa ako roon. Mahilig akong magbasa ng – 

Ernan : Magaling. Ang pagbabasa’y nakapagpapayaman ng isip. Sabi nga ni Bacon ay 

“Nakalilikha ng tunay na lalaki ang pagbabasa…” 

Tony: Mahilig din ho akong magsulat. 

Doming : Teka muna, Tony! Hanong nangyari sa Tatay mo? 

Tony : Mula nang umalis siya’y di na namin nakita. O nabalitaan kaya. Kinamuhian ko 

siya nang labis. 

Ernan : Huwag naman. Hindi tama ‘yan. Ang ama ay ama kailanman. 

Doming : Kung magkita kayo, hanong gagawin mo? 

Tony: Ayoko na siyang makita pa! 

Bok: Gaisip ko reliyuso ka. Ba’t ngani…? 

Tony: Di ba maliwanag? Si Tatay ang nagwasak ng aming tahanan. Siya’ng dahilan ng 

pagkaospital ni Nanay. Ng pagkamatay ng aking kapatid… Ng aking pagkakaganito! 

Ernan: Kung sabagay ay madaling sabihing “lumimot at magpatawad.” Subalit may 

kahirapan itong isagawa. Gayunmay’y walang hindi napag-aaralan, kung talagang 

ibig. Ako? Di ninyo naitatanong ay nagawa ko ring patawarin ang mga naghangad ng 

aking pagbagsak. 

Tony: Malaki ang inyong puso, Mang Ernan! Ma-malawak ang saklaw ng inyong puso. 

Mang Ernan! Ma-malawak ang saklaw ng iyong tingin. Pambihira kayo. 

Ernan: Salamat, iho. Ngunit alam mo bang ang pinakamabigat kong kasawian ay ang dipagkakaroon 

ng anak? 

Tony : Biyudo kayo? 

Ernan: Hindi, buhay ang aking asawa. Mabait siya. Maunawain. Mapagmahal. 

Mapagkakatiwalaan. Pero ang mag-asawang walang anak (Magbubuntunghininga) … 

napaka … hindi ganap ang kanilang kaligayahan. 

Doming: Hilang taon na kayo, Mang Herman? 

Ernan: K’warenta’y singko na. 

Bok: Tsiken pid! Ang akin lolo, sisenta na, gaaanak pa (Maikling tawanan.) 

Tony : Ga’no na kayo katagal dito, tabi ? … 

Ernan : Nakakaisang taon na ako. May isa pa. Alam n’yoy kuwestiyon de prinsipyo ang 

ipinasok ko rito. Binayaran ko lang yung multa. – na sabi nga ni Bok ay tsiken pid 

lang – ay ligtas na ‘ko sa pagkakabilanggo. 

Tony : E bat naman kayo namultahan? 

Ernan : Kakaiba ang aking pagkamakabayan. Isang araw ay sinunog ng isang kapisanang 

pinangungunahan ko ang maraming aklat na imoral, mga aklat kasaysayang mali-mali 

ang mga ulat, mga nobela, komiks at magasin at iba pa na nakaw lang sa iba ang 

nilalaman… Nahabla kami. At namultahan ng hukuman. Dahil nga sa prinsipyo’y 

inibig ko pang pabilanggo. Malaya naman akong nakapagsusulat dito, kung sabagay. 

Tony : Maaari ho bang paturo senyo ng pagsulat? Kay dami kung ibig sulatin kasi, e. 

Ernan : Tulad ng isang beteranong mag-aalahas, agad kong nakikilala ang batong may mataas 

na uri … Ituturing kitang parang tunay na anak … Mapapamahal ka rin sa king mabait 

na maybahay… Meron din kaming ilang ari-arian … pag-aaralin ka namin. 

Tony: Ke buti n’yo! . . . Me pangako rin si Padre Abena. Pag – aaralin din daw ako. Pero… 

nakakahiya na atang pumasok sa klase. Baka tawanan. 

Ernan: Ang karunungan, iho, ay walang kinikilalang edad. Ang totoo’y walang katapusan 

itong pag-aaral ng buhay ng tao. 

Tony: Ganyan din ho ang sabi ni Padre Abena, Mang Ernan. 

Ernan: Ang dunong ay yaman, ikaw, hagdan, kapangyarihan. Walang marunong na 

nagkakaanak ng alipin. 

Tony: Wala rin kuwenta ang masyadong marunong. Paris ni Rizal, binaril – 

Ernan: Iba ang kanyang panahon, iho. Pasalamat tayo’t dahil sa kanyang pambihirang 

katalinuhan ay nabago ang takbo ng ating kasaysayan … Kailangan natin ang 

marunong na lider, Tony. Yaong taong matalino na’y makabayan pa. Hindi gahaman 

sa salapi’t karangalan. Hindi mapagsamantala yaong walang colonial mentality. 

Bok: Kalunyal mantiliti? Anu ‘yun? 

Ernan : Diwang alipin, Bok. Pamamanginoon sa mga dayuhan. Walang sariling paninindigan. 

Wal- (Kagyat na matitigil dahil sa naririnig na takatak ng sapatos.) Bantay!… 

(Habang dumaraan ang may edad nang tanod ay walang imik sa magkakasama.) 

Bok: (Pagkatalikod ng tanod) Pwee, dedoso pang bu-ang! Gaisip seguro magatakas tayo. 

Yawa. (Tawanan) Pano ngani? … Mi trangkaso … Lumpo (Titingnan si Doming) … 

Almoranas (Susulyapan si Mang Ernan) . . . Galaslas ang tiyan? Ingungususo si Tony. 

Tawanan na naman.) 

Tony: Maiba ‘ko, Mag Ernan. Ba’t kayo naospital? 

Ernan: Hindi naman. 

Doming: Sang tanong, Mang Ernan. Nagagawa bang makata? 

Ernan: Isinisilang sila, Doming …. Maalala ko nga pala! Di ba’t ikaw Tony ang tumula nang 

dumalaw itong minsan ang Presidente? 

Tony: Ako nga ho. 

Ernan: Ang binigkas mong tula’y – 

Tony: Pilipinas, ke gandang tula. Alam kong kayo’ng gumawa niyon. 

Ernan: Ibig kong malaman mo na ang tulang iyo’y kasama sa lalabas kong aklat ng mga 

piling tula… kabilang na roon ang mga sinulat ko rito. 

Doming: Hanong pamagat? 

Ernan: Sinag Sa Karimlan. 

Tony: Sinag sa Karimlan? Wow, gandang pamagat! Bagay na bagay sa saaa … atin dito! 

Kelangan ng mga nasa dilim ang sinag. Ang liwanag! 

Ernan: Walang taong hindi nalalambungan ng dilim. Lubhang makapangyarihan ang 

karimlan! Subali… naitataboy ang dilim! 

Tony: Sana’y mabasa ko ‘yon!… 

Ernan: Bibigyan kita ng sipi. At marami pang iba. 

Bok: (Nakahahalataan ng pagkabagot kapag pangkaisipan na ang paksa) Ber, ber, Doming! 

Gin istorya mo naman pare…. (Titingnan at tataguan ng iba si Doming, bilang pagayon 

sa pahiwatig ni BOK) 

Doming: Ako’y ahente ng seguro. Malakas ang aking komisyon. Sang haraw, buat sa hisang 

prubins’ya hay muwi ako dail sa bagyo. Magugulat pero matutuwa ning asawa o, 

sabi ko. Sa kusina hako nagdaan. Pero hanong nakita ko? Sus, hang asawa ko’t 

matalik na kebigan hay… Uling-uli ko sila . Nagdilim hang aking tingin … Binaril 

ko’ng traydor nang tumalon sa bintana… Napatay ko siya. (Mapapasandal sa 

dingding pagkatapos). 

Tony: At nabilanggo ka dahil doon? Bakit ganon? 

Doming: Hewan ko nga ba. (Magbububuntunghininga) 

Ernan: Nakikiramay kami sa ‘yo, Doming …. Alam mo Tony, ang bilangguan ay hindi 

lamang para sa mga nagkakasala . Ito’y para rin sa mga sinamaang palad. Sa mga 

kawawa. Sa walang malakas na naa… padrino, sabi nga ni Bok. 

Bok: (May pananabik) Ber, ang imong waswas ? Seksi? 

Doming: Para sa haki’y siyang pinakamaganda sa ‘ming bayan. Kinuha s’yang mag-hartista. 

Marami kong naging karibal sa kanya! 

Tony: “Tapat ang puso mo’t di nagunamgunam na ang paglililo’y nasa kagandahan .” Sino 

nga, Mang Erman, ang nagsabi niyon? 

Ernan: Si Balagtas, iho, ang “Sisne ng Panginay” 

Doming: Hang sama, ng loob ko’y ‘yung pinakamatalik ko pang kebigan hang… (Haharapin si 

Tony.) Binata ka pa, Tony, hano? … Ikaw, Bok, binata rin? ‘Wag kayong pakakasal sa 

masyadong napakaganda. 

Bok: A, p’wee sa akon gano. Todas lahi sila lahat pag ako ginaliko, hm… 

Ernan: Kaya nga salungat ako sa sinabi ni Keats na “A thing of beauty is a joy forever.” 

Dahil sa kagandaha’y daming tahanan ang nawasak at patuloy na mawawasak. 

Daming pagkakaibigang napuputol. Daming kataksilang nangyayari! …. Kung 

totoong nagbibigay ng inspirasyon ang kagandahan, totoo ring lumalason ito. 

Pumapatay! 

Bok: Asan ngayon ang imong misis Dom? 

Tony: Magsasama kayo uli? Paglabas mo? 

Doming: Indi na. Hisinusumpa ko! 

Bok: Ilan ang imong anak? Sino gid gaalaga? 

Doming: Wala. “Yung panganay namin ay namatay sa eltor. 

Ernan: Tungkol sa kaibigan. Sadyang mahirap silang harapin. Lalo na ngayong namamayani 

ang diwa ng materyalismo. Ng pagpapalaluan. pagkukunwari. Ba, kakailanganin ang 

maraming Diogenes! (Dahil a hindi lubos na maunawaan ni Bok ang marami sa 

kanyang naririnig, mahihiga na siya’t magbabalot ng kumot.) 

Tony: Pa’nu hu makikilala ang tapat na kebigan? 

Ernan: Maraming paraan diyan. Subalit ang pinakamabuting pagsubok ay sa mga oras ng 

kagipitan. Ng pangangailangan. Nang pangungulila. Walang pagkukunwari ang tapat 

na kaibigan. Lagi siyang handang magbigay. Magpakasakit. 

Tony: Paris ni Damon at Pityas, ano ho ? … Ba’t nga kaya napakaraming mapagkunwari? 

Ke raming marumi na naglilinis-linisan . At meron pang kaya lang nagbibigay e dahil 

me inaasahang tubo o gatimpala. May – 

Ernan: “ – nagmamalukong ay kubaw; may nagmamatulis ay pulpol.” 

Tony: Me kunwari’y nagkakawanggawa, pero saan ba’y ibig lang maperyodiko ang kanilang 

retrato o pangalan. 

Ernan: Kaya nga kaibigan natin ang moral regeneration o pagbabagong - buhay. 

Doming: Napapansin kong alos pare-ong pare-o hang takbo ng hisip mo, Tony , ke Mang 

Ernan. 

Tony: P’wera bola, Doming! Malayong – (Mauuntol ang sasabihin dahil sa paglitaw ni 

Padre Abena ) Aba si Padre Abena ! Magandang umaga po Padre. 

P. Abena: Magandang umaga sa inyong lahat. (Karaniwan lamang ang taas ni Padre Abena. Isa 

siya sa pari ng Bilibid. Mag-aapatnapu na siya, Maamo ang kanyang mukha at 

malamig ang tinig. Nakasutana siya. At nakasalamin habang lumalapit ) Tony, totoo 

bang? … may sugat ka sa tiyan ! .. sa braso! May blak-ay ka! 

Bok: (Maliksing babangon) kondi magapatay-patayan ‘yan, Padre tay-pa na . 

Tony: Totoo po’ng sabi ni Bok, Padre. Ganon nga ‘ng ginawa ko kaya lang iniwan ng mga 

tigasin. 

P. Abena: Laking pagsisi ngayon ng mga nabigong mapupusok. 

Tony: Sadyang walang unang sisi, Padre, E-e-e- … pa’no po ngayon , Padre maaabsen ako 

sa ‘ting klase? 

P. Abena: Ow, huwag mong intindihin yun, anak. Ikaw naman ang pinakamarunong sa lahat, a… 

Natutuwa ako’t hindi ka naganyak sumama kagabi. 

Tony: Padre, hindi ko mamantsahan ang inyong pagtitiwala sa ‘kin! Gayundin ang ke 

Direktor. 

P. Abena: Salamat, anak. Huwag kang makalimot sa Diyos Ang tumatawag ay dinirinig. Ang 

napakupkop ay tinatangkilik. 

Tony: Padre, ke buti-buti n’yo ! … Siyanga pala, si Mang Ernan’y ibig ding … Wala raw 

silang anak. 

Ernan: (Maagap) Totoo, padre, ang sinabi ni Tony. Gayunma’y kung may usapan na kayo’y 

… Padre, kami ng maybahay ko’y labing limang taong umasa, nagnobena, 

namintakasi upang mag-kaanak, subalit …. Aywan ko ba kung bakit agad akong 

nagkaamor kay Tony. 

P. Abena: Talagang isa sa marami ang batang iyan . Masunurin siya. Matulungin. 

Mapagkakatiwalaan at matalino. Balak ko sanang pagpariin siya dangat ibang kurso 

ang kanyang ibig. Natutuwa ako’t kayo’y – 

Tony: Padre, posible po bang magkaroon ng dalawang ama-amahan? 

P. Abena: Bakit hindi ? Mabuti nga’ng gayon at maraming titingin sa ‘yo. Pagdating naman ng 

araw ay… kagustuhan din ng tatay mo ang mangyayari. 

Tony: (Mapapalakas ang tinig) Utang na loob, Padre Sinabi ko na seyong wala ‘na akong 

Tatay! 

P. Abena: Ikaw ang masusunod, anak. Alam kong alipin ka pa ng iyong nasugatang damdamin. 

May lambong ka pa ng karimlang … A, di na nga bale. Maiba ako, malalim bang 

naging sugat mo, Tony? 

Tony: Sabi ng doctor e di naman daw napinsala ang aking bituka. 

P. Abena : Mabuti kung gayon. Buweno, huwag kang masyadong maggagagalaw at nang hindi 

dumugo. (Sa bahaging ito’y aalingawngaw ang isang malakas na pagpapagibik buhat 

sa ibang panig ng ospital . Matatahimik ang lahat at makikinig sa na) “Tubig! Tubigg! 

Mamamatay na ‘ko sa uhaw! Tubiggg! 

P. Abena: Diyan nga muna kayo at titingnan ko lang kung sino ang nagpapagibik na ‘yon. 

(Susundan ito ng alis .) 

Lahat: Adyos, Padre. 

Tony: ( Sa sarili) Ke bait niya. Salamat at nagkaroon ang bilibid ng paring tulad niya … 

Matutupad din ang pangarap kong makapag-aral … kung sakali… 

Ernan: Sadyang mabait si Padre Abena. Sana’y paris niya ang lahat ng alagad ng 

pananampalataya … Pero, tingnan mo, Tony: sa karamihan ng kanyang gawain ay 

hindi mo siya makakapiling sa lahat ng oras, samantalang ako … Tuturuan kita ng 

pagtula. Ng pagsulat. Pananalumpati. Pag – aaralin kita hanggang ibig mo. Kailangan 

naming mag-asawa ang tagapagmana. 

Tony: Paumanhin ho, Mang Ernan… Bukod sa makata, ano ho ba’n – 

Ernan: A, ako’y peryodista. Propesor din ako sa isang unibersidad sa Maynila. Kaanib sa 

ilang samahang pangwika, pangbayan, pangkultura … May malaki akong aklatan – 

magugusthan mo …. Guro naman sa piyano ang aking maybahay. Magkakasundo 

kayo. Teka, ayan na’ng ating butihing angel! ((Titigil sa pagsasalita pagkatanaw sa 

pumapasok na nars. Magbibigay galang ang lahat. Ilalapag ng simpatika’t 

batangbatang nars ang lalagyan ng mga gamot. Isa-isa niyang titingnan ang 

temperatura ng naroong apat na pasyente. Hindi iintindihin ang may paghanga’t 

pagnanasang tinging iniuukol sa kanya – lalo na si Bok. Alam niyang sa kaharian ng 

mga lalaki, ang pangit mang babae ay nagiging pulot gata. Aalis siya pagkabigay ng 

kaukulang gamot sa mga may karamdaman) 

Bok: (pagkatalikod ng nars) Wow! Talagang da-magan si Miss Reyes! Kung magaibig lang 

siya ngani sa akon, pero … ginsama ang akon record. Yawa. 

Tony: Bok, si San Agustin , bago naging santo ay naging isang pusakal munang 

magnanakaw … Tandaan mo’to, Bok. Higit na marangal ang masamang bumuti 

kaysa mabuting Sumama. 

Bok: Galalim man ang imonmg Tagalog! 

Ernan: Malay natin, baka maging santo ka rin, Bok (Tawanan) 

Bok: (Matatangay na rin ng biruan) Tama ka Mang Ernan. San Bok (pagdadaupin ang mga 

palad sa tapat ng dibdib, titingala ng bahagya at pipikit ) … santo santo gid ng mga 

holdaper! .. Nakakahiya, yawa. (Tawanan na naman) 

Ernan: P’wera biro, napansin kong may ibig sabihin ang tinginan ni Tony at Miss Reyes. 

Lalaban ako ng pustahan na … (Haharapin si Tony.) Magtapat ka Tony, may 

pagkakaunawan na kayo ni Miss Reyes, ano? (Ngingiti lamang ng makahulugan si 

Tony at ang palihim na pag-sang-ayon sa pamamagitan ng pagtaas ng kilay ay 

mapapansin din nina Bok at Doming.) 

Bok: Jackpot ka, Tony boy! Tsk, tsk, talaga man materyales pwerte si Miss Reyes. Inggit 

ako sa imo. 

Doming: Listo ! Ayan na naman hang-tay-ban! Darating ng dati ring tanod.) 

Tanod: (Sa may pintuan) Antonio Cruzada! 

Tony: (Itataas ang kanang kamay) Sir! 

Tanod: Miron kang bisita, adding. 

Tony: Bisita? Asan Sir? Sino ho siya? Kilala ba n’yo sir? 

Tanod: Iiling at susulyapan si Mang Ernan) Siguro sing, idad sa kanya. 

Doming: Kuwarentay singko. 

Tony: Papunta na ba rito, sir? 

Tanod: Wen adding. (Aalis. Lalabas sa pintuang pinapasukan.) 

Tony: (Kunut-noo) Sino kaya ‘yon? … Ba, siya ang una kong dalaw sa loob ng dalawang 

taon. 

Ernan: Baka … Tatay mo na ‘yun, Tony) 

Doming: Baka naman hisang kamaghanak. 

Bok: (Mapapabangon na naman) G’wapo bang imong derpa? Paris mo Tony? 

Tony: (Dahil sa pag-iisip ay hindi mauunaaan ang tanong ni Bok; sa sarili) Pa’no niya 

malalamang narito ako? …. Anim na taon!… City Jail … Welfareville … Muntinlupa 

… Imposible! Hindi. Hindi maaaring siya! (Halos pasalubong) Huwag Mo pong itulot, 

Diyos ko! 

Ernan: Sino man’yon ay may kapit siya. Kung di’y di siya makatutuloy dito … Ayun! Siya na 

Siguro ‘yung dumarating! (Papasok si Mang Luis, ang ama ni Tony. Kasama niya ang 

dating tanod. May kataasan si Mang Luis, nakasalamin siya ng may kulay. Mababasa 

sa kanyang anyo na siya’y dumanas o dumaranas ng maraming suliranin. Isang 

manhid na barong tagalog ang kanyang suot. Sunog ang kanyang balat, gayunmay 

halata rin ang kanyang kagandahang lalaki. Mag-aapatnapu pa lamang siya subalit 

mukha nang lilimampuin. Pagagalain niya ang kanyang sabik na paningin. 

Pagkunwa’t ituturo naman ng tanod para sa kanya ang pinaghahanap na hindi kaagad 

mamumukhaan. Pagtatama ng kanilang tingin ang anaki nakatanaw ng multo si Tony. 

Akibat ng matinding tuwa at pananabik ay pasugod na lalapit ang ama sa anak.) 

Luis: (Madamdamin) Tony, anak ko! … 

(Walang imik na pagyayapos ang tila natatandaang si Tony. Magpapalipat-lipat ang 

kamay ng naluluha sa galak na ama sa buong katawan ng mutyang anak. Pagkaraan ng 

ilang saglit sa gayong ayos ay pabigla at walang kibong magwawala si Tony. Kahit 

nakararamdam ng kirot at tatayo siya’t uurong ng ilang hakbang. Tutop niya ang sugat 

sa tiyan. Tiim ang kanyang mga bagang, may apoy sa mata at iaalon ang kanyang 

dibdib. Mapapansin ni Mang Luis ang mga sugat at “black-eye” niya.) 

Luis : Anak ko, napano ka? 

(Hindi rin tutugon si Tony. Patuloy ang pananalim ng kanyang sulyap, ang 

panginginig ng kanyang ugat sa kalamnan ng kanyang panga, ang paninikip ng 

kanyang dibdib. Samantala’y walang kibuan ang lahat, bagaman mataman silang 

nagmamasid at nakikiramdam) 

Luis: Tony, magsalita ka, anak ko. Hindi ka ba natutuwang ako’y makita? … pagkaraan ng 

may anim na taon? (Buhat sa kinatatayuan ay hindi rin iimik o titinag si Tony. Untiunti 

siyang lalapitan ng ama.) 

Tony : Huwag! Huwag kayong lalapit! Huwag! 

Luis: (Matigigil!) Anak, di mo ba … Ako ang Tatay mo… 

Tony: (Palibak) Tatay? … Hm, ang nakilala kong ama’y anim na taon nang p-p patay ! 

Tony: Sayang lang ang inyong pagod! 

Luis : Lalapit pa ng isang hakbang; titigil) anak, patawarin mo ‘ko… 

Tony: Inuulit ko: wala na akong,, ama! …. (Lilingon sa gawi ng bintana) Mula nang iwan 

n’yo kami dahil sa ‘sang – 

Tony: (Magpapatuloy na hindi alumana ang sinabi ng ama) Dahil sa kerida’y sapin-saping 

hirap ang aming dinanas …lalo na’ng aking Nanay … Pati pag-aaral ko’y natigil … 

Ano’ng gagawin ko? Me sakit si Nanay … Me sakit si Baby … Nagkasangla-sangla 

kami … At nang lumao’y wala nang ibig magpautang sa ‘min … ‘Sang araw e 

napilitan akong … Nang –agaw ako ng bag. Nahuli ako. Nagmakaawa ako at 

pinatawad naman. Subalit …. nang dumating ako sa - amin ay … (mababasag ang 

tinig) patay nang kapatid ko! Sa tulong – 

Luis: Nahihilam na sa luha) Tony, husto na ! … U-utang na loob … A-a alam ko na’ng 

lahat! … 

Tony: (Hndi rin papansinin ang samo ng ama) Sa tulong ng mga kapitbahay e nailibing din 

si Baby… Naospital si Nanay … Walang ibig kumupkop sa ‘kin … Baka raw me T. 

B. rin ako … Ako’y naging kanto boy, nabarkada, hanggang … Natuto ako ng iba’t 

ibang paraan ng pagnanakaw … Natikman kong matulog nang walang unan … 

magtago sa ilalim ng tulay … 

Bok: (Mabilis na papatlang) Tsiken pid ‘yan, Tony! 

Tony: (Wawalaing – bahala si Bok) Subalit me wakas ang lahat … Mula sa city jail e nalipat 

ako sa Welfareville. Naglabas-masok ako ro’n … Nang magdisiotso ako’y heto … 

Magdadalawang taon na ‘ko rito … (Hihinga ng mahaba at malalim . Tutop pa rin ng 

kaliwang kamay ang sugat. Biglang haharapin nang tuwiran ang lumuluha’t mistulang 

korderong ama. Makapangyarihan.) Kayo na dapat kong tawaging ama ay tinatanong 

ko: Mangyayari kaya ang nangyari sa ‘ming mag-iina kung kayo’y tumupad senyong 

tungkulin?… 

Luis: H-hindi ko na – hindi ko na kayo iiwan … K-k kelanman ! 

Tony: Pangako, hm … Daling sabihin, daling sirain… 

Luis Nagbalik ako upang – upang pagsilbihan kayo habambuhay … 

Tony: (Patuya) Ba’t di kayo bumalik senyong magandang kerida? 

Luis: (Lipos pagpapakumbaba) Iniwan n’ya ako – ang taksil! – nang hindi ko nang hindi ko 

na masunod ang kanyang kapritso … Salamat sa kanyang ginawa at nagliwanag ang 

nalabuan kong isip. Ngayo’y – 

Tony: Huli na ang lahat! 

Luis: Ang sakit mong magsalita, anak…alam mo bang limang buwan kitang pinaghahanap? 

… At nang malaman kong narito ka’y nilakad kong … Nangako si Senador Bigat 

na mabibigyan ka ng parole. 

Tony: (Dahil sa ibang iniisip ay hindi maunawaan ang huling sinabi ng ama) Ewan ko kung 

si Nanay e buhay pa o patay na. (Pasigaw naman) Kayo! Kayo ang sanhi ng kanyang 

kasawian! Aru-aruuuyyy! 

Luis: Buhay ang nanay mo, anak. Nagkita na kami. Magaling na siya. 

Tony: Magliliwanag ang mukha) Buhay! Salamat sa Diyos! 

Luis: (Hindi mapapansin ang sariwang dugo sa kamay ni Tony) Pinatawad na n’ya ako. At 

nagkasundo nga kaming hanapin kita. Anak, magsama-sama tayong muli! 

Tony: Mahal ko si Nanay, ngunit kayo… Ibig ko pang mamatay kesa sumama sa senyo! 

Luis: Mawawala ang pagtitimpi at paghaharian ng damdaming –ama. Isang matinding 

sampal ang ibibigay kay Tony). Durugo ang bibig ng huli. Sa bahaging ito’y 

nganingani nang lundagin ni Bok si Mang Luis danga’t makakambatan siya ni Mang 

Ernan na huwag manghimasok. Sa sandaling ito’y nakatalikod naman at nasa may 

labas ang tanod. Mapagwawaring ang nagawang kabiglaan, mabilis na lalapitan ang 

anak. Iigtad naman si Tony.) Patawarin mo ‘ko, anak! 

Tony: (Matapos pahirin ang likod ng palad and dumudugong bibig) Lalo lamang ninyong 

pinalalayo ang ating daigdig! (Mabilis na tatalikod.) (Tigib-pagsisisi at panunumbat sa 

sarili, walang malamang gawin o sabihin si Mang Luis. Naroong pisilin ang mga 

kamao; naroong muling tangkaing lapitan ang nagmamalaking anak; tanawin sina 

Mang Ernan na parang nagpapahabag at nagpapatulong. Wala namang imikan ang 

nangamamasid. Pagkuwa’y walang kibong lalabas. Titigil sa may pintuan. Titigil sa 

may pintuan upang linguni’t pag-ukulan ng may pagmamahal sa titig si Tony. 

Wala namang kamalayan ang nagugulumihanan ding si Tony sa mga ikinikilos ng 

kanyang ama. 

Muling babalikan ni Mang Luis ang nakatungong bunso subalit hindi maisasagawa 

ang balak na pagyapos dito. Mapapabuntunghininga na lamang at tiim-bagang na 

aalis. Magkakatitigan sina Mang Ernan, Bok at Doming. 

Pagkalipas ng ilang saglit ay dahan-dahang nauupo sa gilid ng kanyang teheras Si 

Tony. Kagat niya nang mariin ang kanyang labi.) 

Ernan: (Malumanay subalit madamdamin) Ang buhay, Tony, ay batbat ng iba’t ibang uri ng 

pag-subok. Ang tagumpay, kaya lalong tumitingkad ay dahil sa kakambal na 

pagpapakasakit. Ang lalaking tumatakbo sa mga pagsubok at hamon ng tadhana ay 

pinagtatampuhan ng tagumpay. 

Tony: Mang Ernan, kayo man ang nasa lugar ko’y – 

Ernan: Nauunawan kita, iho. (Titindig at aakbayan si Tony. Miino ang dugong nagmumula sa 

sugat sa tiyan.) Dumudugo ang sugat mo! (Kay Bok) Pakitawag mo nga ang doctor… 

(Kay Tony) Mabuti’y mahiga ka. Siguro’y maaampat ‘yan. 

Tony: (Habang nahihiga) Walang anuman ito Mang Ernan. 

Bok: (Nakaupo pa rin subalit nakabalabal na ng kumot) Hm… tsiken pid ‘yan. 

Doming: Sabagay, hakuman ‘yang nasa lugar ni Toni’y – hewan ko nga ba … 

Bok: Bilib gid ako sa imo… Gas-mati ka. Y-y-yeba! …. 

Ernan: (Habang bumabalik sa kanyang teheras; sa sarili) A, kung masusunod lamang ng mga 

tao ang Panalangin ni San Francsico ng Asisi, sana’Y – 

Tony: Biglang mapapabangon pagkarinig sa tinuran ni Mang Ernan) 

Pagkaganda –ganda nga ng “Panalangin ni San Francisco” … Bathala, gawin Ninyo 

akong … kasangkapan … Kung saan may galit – 

Ernan: (Maagap) Bayaang nakapaghasik ako ng pag-ibig. Ang isang maganda pang bahagi’y 

‘yung … “Nasa pagbibigay ang ating ikatatanggap … nasa pagpapatawad ang ating 

kapatawaran … “ 

Tony: (Mabilis) Mang Ernan… Madali ngang sabihing “Lumimot at magpatawad, “ ano ho? 

Pero, ar – ruyyy … (Mapipikit at aasim ang mukha. Hahawakan ang sugat sa tiyan.) 

Ernan: (Makikitang sa pag-aangat ng kamay ni Tony ay punung-puno yaon ng dugo) Tony! 

(Kagyat na nalalapitan ang binata at pagyayamanin.) Doming! Bok! Pakitawag n’yung 

doktor! O nars! Madali kayo! … 

Bok: Hindi pa rin mababakla; hindi titinag) Bals –wals ‘yan! 

 Doming: (Patikud–tikod na lalabas subalit doon pa’y sisigaw na) Nars! … Nars!… Narrsss!… 

(Muling darating ang nars na nakarinig sa malakas na sigaw ni Doming. Agarang 

lalapatan ng pampaampat ng dugo ang sugat ni Tony. Samantalang nangagamutan sila 

ay siya namang paglitaw sa may pintuan ng magkasamang P. Abena at Mang Luis. 

Walang imik silang magmamasid.) 

Nars: Sariwa pa’ng sugat mo, kaya huwag ka munang magsalita nang malakas. At huwag 

kang magpapagalaw ha, Tony? 

Tony: Paglabas ko rito’y pupunta ‘ko senyong bahay, ha, Lyd? A, Miss Reyes pala! 

Nars: Sabi na’t puwera muna ang salita. Pag sinuway mo ‘koy … Sige ka, hm… 

Tony: Okey. (Pipikit dapwat muling didilat. Masusulyapan si P. Abena. Magpapalitan sila ng 

ngiti.) 

Nars: O, hayan , tapos na. Be good, ha, Tony? Promise? Tatango ang binata; hahanda siya 

sa pag-alis.) 

Tony: Maraming salamat, L-Ly – Miss Reyes. Hindi kita malilimot kelanman ! Alam mo na 

iyan … matagal na. ( Hindi pa rin nakikita ni Tony ang ama sapagkat natatakpan ito 

ng papalapit na pari.) 

P. Abena: Magkakilala pala kayo ni Miss Reyes …. Mabait at masipag ang batang ‘yan. Paris 

mo… 

Tony: Siya nga po ang babaing handa kong … 

Bok: (Makahulugan ang ngiti) tingin ko’y ayos na Silang dal’wa, Padre. 

P. Abena : Hindi masama Pabor ako. Saglit na titigil; kay Tony, sa ibang tinig) Anak, ang tatay 

mo’y … nagkita kami. nakiusap siyang - 

Tony: Malilimutan ang lahat; mapapabagong bigla’t puputulin ang pagsasalita ng kausap) 

Padre! … Na naman? (Hindi mangungusap si P. Abena. Marahan na lang siyang 

mapapailing; subalit maagap namang maaalayan si Tony. 

Si Mang Luis naman, naroon pa rin sa may pintuan, ay mapapabuntung-hininga’t 

mapapakagat labi sa namamalas na katigasan ng anak. Mauuntol ang balak niyang 

paglapit. 

Si Miss Reyes naman naman na hindi pa tuluyang nakakalayo ay magaganyak na 

manood sa tagpong yaong may pangako ng kapanabikan. Lalapitan si Tony at 

masuyong pagsasabihan.) 

Nars: Tony, di ba’t sabi ko sa’yo’y huwag ka munang gagalaw pagkat makasasama sa ’yo? 

Tony : Patawarin mo ‘ko, Ly – est, Miss Reyes. 

Nars: (Tatanguan si Tony) Patatawarin kita pero sa uli-uli’y.. Sige, higa na. (Susunod na 

sana si Tony subalit magkakatama ang tingin nilang mag-ama. Matagal silang 

magkakatinginan. 

P. Abena: (Makahulugan) Anak, tamo si Miss Reyes, nakapagpapatawad…. 

(Hindi tutugon si Tony. Mapapatango siya. Ganap na katahimikan . Walang kaurapkurap, 

at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring 

dula sa silid na yaon. Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa 

kanyang pisngi. 

Mabubuhayan ng loob si Mang Luis. Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayo’y 

nakayupyop sa bisig ni Padre Abena. 

Magaling sa sikolohiya, marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siya’y 

unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama. 

Ngayo’y may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony. May kakaiba ring ngiting 

dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi. At sa isang kisap-mata’y mayayapos siya 

ng kanyang ama. Masuyo, madamdamin, mahaba ang kanilang pagyayakap. 

Katulad ng dalawa, mapapaluha rin ang lahat . Maging ang may bakal na pusong si 

Bok ay mapapakagat-labi’t mapapatungo ng marahan. Pagdaraupin naman ni Padre 

Abena ang mag ama, titingala ng bahagya at pangiting bubulong.)